(Tóm tắt: Mon là một cậu bé sinh ra và lớn lên ở xóm trại, từng chứng kiến cha mình và những người đàn ông trong xóm nhiều lần quăng câu, bủa lưới để bắt "con cá một mắt^[1] ở đầm Vực. Con cá bị săn đuổi suốt mấy chục năm nhưng luôn thoát được nên người dân cho nó là cá thần. Ông Bộc, một người cùng thế hệ với bà nội Mon cũng muốn bắt con cá một mắt. Mon rất yêu quý ông Bộc vì ông hiền lành, tử tế, luôn gần gũi và yêu thương bọn trẻ. Ông kể với Mon nỗi oan khuất phải mang nặng suốt đời và "vật chứng" để minh oan cho ông là tờ giấy cuộn trong ống trúc nhỏ mà chính ông nhét vào bụng con cá một mắt ấy khi bị bọn giặc vây kín. Ông Bộc qua đời khi con cá một mắt vẫn tự do ngoài đầm Vực. Mon và các bạn quyết tâm bắt bằng được con cá một mắt, mổ bụng nó để tìm lại chứng cớ minh oan cho ông Bộc. Văn bản được trích là đoạn kết của tác phẩm.)

Khi con cá được kéo vào gần bờ, tôi hô to:

- Đốt đuốc lên!

Một bó đuốc bằng lá dứa khô được đốt lên. Và khi đầu con cá được kéo lên thì chúng tôi chững lại. Trong ánh đuốc chập chờn, chúng tôi nhìn thấy mồm con cá há hốc lộ ra hai hàm răng lởm chởm.

- Lôi nó lên bờ đi, kẻo nó lại chạy mất bây giờ.

Chúng tôi xúm vào lôi con cá lên bờ. Khi con cá đã nằm trên thảm cỏ thì chúng tôi cũng kiệt sức, cả lũ ngã vật lên bãi cỏ.

- Dậy đi chúng mày! – Tôi ngồi dậy và nói – Đốt hết đuốc lên. Thằng Mên đưa tao con dao, phải mổ bụng con cá ngay.

Lũ trẻ ngồi dậy và lấy những bó đuốc mang theo. Gần chục bó đuốc được đốt lên. Khi những bó đuốc soi sát con cá thì tất cả chúng tôi cùng kêu lên kinh hoàng.

Con cá một mắt nằm trên bãi cỏ. Đôi mang nó thở chậm. Mỗi lần đôi mang mở ra, đóng lại thì máu từ đôi mang lại xối xả phun ra. Trong ánh đuốc rực sáng, chúng tôi nhận thấy nó không phải là một con cá bình thường. Thân thể con cá nham nhở những vết sẹo và nổi đầy những u thịt. Ở mỗi u thịt đó còn lộ ra một phần của những chiếc lưỡi câu chùm và đôi khi còn cả một đoạn cước. Và kinh hoàng hơn là miệng con cá bám dày đặc lưỡi câu. Đã hơn năm mươi năm nay, con cá một mắt đã trải qua biết bao nhiêu cuộc săn bắt. Trong cuộc đời, nó đã hàng trăm lần thoát khỏi cái chết. Bây giờ nó đang nằm kia thoi thóp thở. Con mắt đơn độc của con cá sáng lên vì ánh lửa đuốc. Con mắt cá đang nhìn lũ trẻ, đôi lúc lại chớp khẽ như mắt người. Máu vẫn đều đều chảy ra từ miệng, từ mang con cá.

Con dao để mổ cá từ tay tôi rơi xuống đất và bỗng nhiên, cả lũ trẻ oà khóc. Những ngọn đuốc run rẩy trên tay chúng tôi. Chúng tôi khóc trước đôi vây rách tướp của con cá trông như bàn tay xương xẩu của một người già. Chúng tôi khóc trước thân thể con cá bám dày đặc lưỡi câu lớn, nhỏ. Suốt mấy chục năm nay, những lưỡi câu kia không hề buông tha con cá. Chúng tôi khóc trước những dòng máu vẫn tuôn chảy từ con cá. Và chúng tôi khóc trước con mắt cá chớp khẽ như con mắt người.

Trong lúc chúng tôi đang khóc thì lão Bương xách đèn cùng một đoàn người xóm trại tất tả từ trên mặt đê đi về phía chúng tôi. Lão Bương đã nghe tiếng cá quẫy náo động trên đầm Vực. Lão gọi một số người trong xóm ra đầm Vực để xem có chuyện gì.

Những người trong xóm trại kinh ngạc nhận ra chúng tôi đang đứng quanh con cá. Lão Bương xách đèn xấn tới. Mặt lão bạc trắng. Đôi mắt lão trợn tròn.

- Ái chà, ái chà! – Lão Bương kêu lên. – Đúng là nó đây rồi. Cuối cùng thì mày cũng phải chết.

Nói xong, lão lấy chân đá đá vào bụng con cá. Rồi lão nhìn mọi người, lên tiếng:

- Bà con đâu, khiêng con cá về xóm. Ta làm thịt nó và chia đều cho các gia đình.

- Không được! – Tất cả bọn trẻ chúng tôi kêu lên.

- Ơ, ơ! – Lão Bương lắp bắp. – Chúng mày nói cái gì thế? Con cá này là của xóm trại. Chúng ông tốn bao sức săn bắt nó. Bây giờ nó sắp chết, nổi lên thì chúng mày vớt chứ gì.

[...]

- Con cá này không phải của ông! – Tôi nói.

- Của mày chắc? – Lão Bương lên giọng.

- Không phải của ông! – Tôi nói như gào. – Không phải của ai cả. Con cá này là của ông Bộc.

Lão Bương rú lên cười:

- Thằng này lẩn thẩn. Lão Bộc chết từ tám hoánh rồi thì mày cho ma lão Bộc à?

Tôi nói:

- Chúng cháu phải trả con cá này cho ông Bộc. Chúng cháu sẽ chôn nó xuống cạnh mộ ông Bộc.

Nghe tôi nói vậy, lũ trẻ xóm trại nhảy lên reo hò:

- Đúng rồi! Đúng rồi!

Một chiếc xe cải tiến nhanh chóng được đưa đến. Chúng tôi khiêng con cá lên xe và chở đến nghĩa địa làng. Những bó đuốc được đốt thêm. Lúc đó trên đê đèn như sao sa. Tất cả những người lớn xóm trại nghe tin chúng tôi bắt được con cá đều xách đèn chạy ra xem. Và họ đi theo chúng tôi đến nghĩa địa. Đây là lần đầu tiên, khu nghĩa địa làng tôi tưng bừng sáng.

Chúng tôi nhanh chóng đào một cái huyệt nhỏ và đặt con cá nằm xuống đó. Bên cạnh ngôi mộ của ông Bộc nở đầy hoa cúc là ngôi mộ của con cá. Rồi chúng tôi đứng vây quanh mộ ông Bộc.

Ông Bộc ơi! Chúng cháu đã bắt được con cá mà cả đời ông không bắt được. Chúng cháu đã làm đúng lời hứa của mình. Chỉ có một điều chúng cháu không làm là chúng cháu không mổ bụng con cá để minh oan cho ông. Ông Bộc ơi, con cá đã phải chịu quá nhiều đau đớn, chúng cháu không nỡ nào mổ bụng nó nữa. Ông đừng buồn, chính chúng cháu là bằng chứng để minh oan cho ông. Một người tài như ông, yêu trẻ con như ông không thể là một người phản bội.

(Nguyễn Quang Thiều, Bí mật hồ cá thần, NXB Kim Đồng, Hà Nội, 2022, tr. 123 – 127)

[1] Con cá bị chột một bên mắt từ lúc ông Bộc bắt được và thả nó đi.

Câu 1: